Maqaalkan wuxuu ka hadlayaa sida dhowr arrimood – oo ay ku jiraan siyaasadaha qowmiyadeed, hantiwadaagga, iyo aragtiyaha mustaqbalka ee iska soo horjeeda oo la isku daray si ay u huriyaan dagaallo isdaba-joog ah oo ugu dambeyntii qeexaya dhammaadka Jamhuuriyaddii Yugoslafia.
Burburkii Yugoslafia wuxuu ahaa mid ka mid ah dhacdooyinkii ugu muhiimsanaa ee ka dhacay Yurub tan iyo dhamaadkii dagaalkii labaad ee adduunka waxayna horseedeen inay abuurmaan lix wadan oo madax banaan. Dagaalladii ka dhashay waxay sababeen in malaayiin qaxooti ah ay u qaxaan adduunka oo dhan. Qaar badan oo ka mid ah waxay u qaxeen Yurub iyo Maraykanka.
Burburkii Yugoslafia waxa ay ka dhalatay kacdoono iyo iska hor imaadyo siyaasadeed oo isdaba joog ahaa horraantii 1990naadkii. Ka dib muddo qalalaase siyaasadeed iyo dhaqaale 1980-meeyadii, Jamhuuriyadihii ka koobnayd Jamhuuriyadda Federaalka Hantiwadaaga ee Yugoslafiya way kala qaybsameen, laakiin arrimaha aan xal loo helin waxay sababeen dagaallo qaraaran ee qowmiyadaha Yugoslafiya dhexdooda ah. Dagaalladu waxay si gaar ah u saameeyeen shacuubtii ka tirsaneed nidaamkii federaalka Yugoslafiya, Bosniya, Serbiya, Montenegro, Makedoniya, Sloveniya, iyo Herzegovina, qaybaha deriska la ah ee Korooshiya iyo, dhowr sano ka dib, Kosovo.
Ka dib guushii xulafada ee Dagaalkii Labaad ee Adduunka, Yugoslafiya waxaa loo sameeyay federaal ka kooban lix jamhuuriyadood, oo leh xuduudo kuwaas oo wadaaggo qawmiyad iyo taariikhi ahaan: Bosniya iyo Herzegovina, Krooashiya, Makedoniya, Montenegro, Serbiya, iyo Sloveniya. Intaa waxaa dheer, laba gobol oo madaxbannaan ayaa laga dhisay Serbiya dhexdeeda: Vojvodina iyo Kosovo. Mid kasta oo ka mid ah Jamhuuriyaddu waxay lahayd laan u gaar ah oo ka mid ah Xisbiga Shuuciga ee Yugoslafiya iyo kuwa xukunka haya, xiisado badan kadib wixii sidaas ayaa lagu xalliyey heer federaal ah.
Qaab dowladeedkii Yugoslafiya, iyo sidoo kale “dowlad dhexe” ee u dhexeeya dhaqaalaha qorshaysan iyo kuwa xorta ah, waxay ahayd guul aan cago-xooggan ku taagneyn, waddankuna wuxuu la kulmay koboc dhaqaale oo xooggan iyo xasillooni siyaasadeed ilaa 1980-yadii, oo hoos yimaada Josip Broz Tito Ka dib dhimashadiisii 1980-kii, nidaamkii dowladdii dhexe ee daciifka ahayd wuxuu u adkaysan waayey caqabadaha dhaqaale iyo siyaasadeed ee sii kordhaya.
Jamhuuriyadda Federaalka Hantiwadaaga ee Yugoslafia, oo la aasaasay 1943-kii xilligii dagaalkii labaad ee adduunka, waxay ahayd federaal ka kooban lix jamhuuriyadood oo hantiwadaag ah. Laga soo bilaabo 1960 ilaa 1980. Ka dib dhimashadii Tito ee 1980, hoggaamiyeyaasha sida Slobodan Milosevic waxay qabsadeen awoodda waxayna ka faa’iideysteen dowladda daciifka ah iyagoo ka faa’iideysanaya qarannimada Serbiyan-ka si ay u huriyaan ololka colaadaha ee dhammaan dalalka deriska ah. Markii ay kor u kacday qaddiyada ku dhisan waddaniyadda, Sloveniya iyo Korooshiya waxay codaysadeen madaxbannaani waxayna ka go’een Yugoslafiya sanadka markuu ahaa 1991-kii.
29-kii Febraayo, iyo 1-dii Maarso 1992-kii waxaa Bosniya ka dhacay afti madax-bannaani. 99.7% dadkii u codeeyay waxay ku dhawaaqeen “haa” sidaas awgeedna madax banaanida ayaa lagu dhawaaqay 3-dii Maarso 1992. Markii hogaanka siyaasadeed ee Serbiyiinta Bosniya ay qaadaceen madax-banaanida, ciidamada Serbiya waxay weerareen Bosniya taasoo keentay afar sano oo isir sifeyn ah, xasuuq, iyo dembiyo ka dhan ah aadanaha. Dhammaan ilaa 1995 markii heshiiska Dayton la saxiixay.
Sanadihii 1980-meeyadii, Albaaniyiinta Kosovo waxay bilaabeen inay dalbadaan in gobolkooda ismaamulka la siiyo maqaamka jamhuuriyad ka kooban, laga bilaabo mudaaharaadyadii 1981-kii. Xiisadaha qawmiyadeed ee u dhexeeya Albaaniyiinta iyo Serbianiyiinta Kosovo ayaa weli ahayd mid xaaladeedu sarreeyso tobankii sano ee u dambeeyey, taas oo keentay kobaca mucaaradka Serbiyiinta ee ka soo horjeeda madaxbannaanida gobollada iyo nidaamka aan waxtarka lahayn ee la isku raacsan yahay ee heer federaal ee Jamhuuriyada Yugoslafiya, taas oo loo arkay inay caqabad ku tahay danaha Serbiya 1987, Slobodan Milošević wuxuu qabsaday awoodda xukunka Serbiya, iyada oo loo marayo dhaqdhaqaaqyo isdaba-joog ah oo dadwayne ah ayaa helay kontoroolka dhabta ah ee Kosovo, Vojvodina, iyo Montenegro, isaga oo helay taageero heer sare ah oo ka dhex jiray qoomiyada Serbs siyaasadiisa dhexe (Seerbiyiintu waa qowmiyadda ugu badan dalka. Intaa waxaa dheer, Albaaniyaanku waxay matalayeen kooxda tirada yar ee ugu badan Serbiyada casriga ah). Milošević waxaa la kulmay mucaaradka hoggaamiyeyaasha xisbiyada ee jamhuuriyadaha galbeedka ee Islofeniya iyo Korooshiya, kuwaas oo sidoo kale u dooday dimoqraadiyad weyn oo dalka oo dhan ah oo la jaan qaadaya Kacaannada 1989 ee Bariga Yurub. Ururka Shuuciga ee Yugoslafia wuxuu burburay Jannaayo 1990 iyadoo loo marayo nidaamka federaalka. Ururada shuuciga ee Jamhuurigu waxay noqdeen xisbiyada hantiwadaaga ee goonida ah.
Intii lagu jiray 1990-kii, hanti-wadaagayaashii (Communist-kii hore) waxay awood u waayeen xisbiyo gooni-goosad qowmiyadeed doorashadii ugu horreysay ee xisbiyo badan oo ka dhacay waddanka oo dhan, marka laga reebo Serbiya iyo Montenegro, halkaas oo Milošević iyo xulafadiisa ay ku guuleysteen. Hal-ku-dhegyada wadaninimo ee dhinac walba ah ayaa noqday kuwo sii kululaanayay. Intii u dhaxaysay Juun 1991 iyo Abriil 1992, afar jamhuuriyadood ayaa madaxbannaani ku dhawaaqay (kaliya Seerbiya iyo Montenegro ayaa ku haray nidaamka federaalka). Jarmalka wuxuu qaatay hindisaha aqoonsiga wuxuuna aqoonsaday madax-bannaanida Korooshiya iyo Islofeniya. Laakiin xaaladda Serbs-ka ka baxsan Serbiya iyo Montenegro, iyo kan Koroots-ka ee ka baxsan Korooshiya, ayaa ahaa mid aan la xallin. Dhacdooyin is daba joog ah oo qawmiyadaha u dhexeeya ka dib, dagaalladii Yugoslafia ayaa bilaabmay, kii ugu horreeyay ee Korooshiya ka dibna, ugu darnaa, Bosniya iyo Herzegofina oo qawmiyado badan ah. Dagaalladu waxay gudu ahaan gobolka ku reebeen dhaawac dhaqaale iyo mid siyaasadeed oo ilaa hadda laga dareemayo halkaas tobannaan sano ka dib.
Maxaa sababay burburkii Yugoslafia?
Yugoslafiya waxay noqotay waddan hantiwadaag ah ka dib dagaalkii labaad ee adduunka. Burburkii Yugoslafiya waxa ay u dhacday sida ay u fikirayeen qoomiyadihii ka koobnaa hantiwadaagaas.
Waxaa jiray dhowr sababood oo muhiim ah sababta ay u dhacday burburka Yugoslafiya. Hal sabab ayaa ahayd dareenka wadaninimo ee sii kordhayay dabayaaqadii 1980-aadkii iyo horraantii 1990-aadkii. Burburkii shuuciyadda, qowmiyadaha iyo diimaha kala duwan ee Yugoslafiya waxay bilaabeen inay si xooggan u caddeeyaan aqoonsigooda. Taasi waxay keentay in kooxo kala duwan ay isku dhacaan, taas oo ugu dambeyntii ka dhalatay gacan ka hadal.
Sababta kale ee burburka keentayna waxay ahayd la’aanta dawlad dhexe oo xooggan. Ka dib dhimashadii Tito ee 1980, ma jirin hogaamiye si wax ku ool ah u ilaalin kara Yugoslafiya. Maqnaanshahan awoodeed waxa ka faa’iidaystay madax kala duwan oo siyaasiyiin ah kuwaas oo damacooda gaarka ah wata, dalkana sii wiiqay.
Dhibaatada dhaqaale ee Yugoslafiya ayaa iyaduna sabab u ahayd burburkeeda. Horraantii 1990-aadkii, dhaqaaluhu waxa uu ku jiray dhibaato ay sabab u tahay heerarka sare ee deynta iyo sicir-bararka. Tani waxay keentay in dadka caadiga ah ay ku adkaato inay noolaadaan, waxayna sii kordhisay dareenka qalalaasaha ee markii horeba jiray.
Arrimahaas oo dhan ayaa isbeegsaday, waxayna keentay xaalad aan degganayn oo aakhirkii horseeday in Yugoslafiya ay u kala jabto dowlado yaryar.
Yugoslafiya waxay ahayd waddan dadkiisa isjecel yahay, sida taariikhda sheegayso dhammaan dadka waa ay jeclayeen hoggaamiyahooda mudane Tito, sannado badan kadib wuu geeriyooday Tito horraantii 1980. Halkaasina waxaa lagu waayay hoggaamiyihii isku haayay qoomiyadaha Yoguslafiya.
Ugu dambayntii, xasaradihii gudaha iyo cadaadiskii dibadda ayaa noqday mid aan la xamili karin, waddankuna wuu kala go’ay. Iyadoo ay jiraan arrimo badan oo ka qayb qaatay kala go’a Yugoslafiya, kuwa ugu muhiimsan waxay ahaayeen kala qaybsanaan qowmiyadeed, dhibaatooyin dhaqaale, iyo kor u kaca waddaniyiinta.
